Sayı 60: Oryantalizm ve Misyonerlik

EDİTÖRÜN NOTU

Japon asıllı ABD’li Siyaset Bilimci Francis Fukuyama’nın “Tarihin Sonu ve Son İnsan” eseri ve bir ölçüde buna cevabi nitelik arz ettiği belirtilen Samuel Huntington’un “Medeniyetler Çatışması Mı?” başlığıyla 1993’te Foreign Affairs’ta yayımlanan makalesi, 20. yüzyılın sonunda kültür ve medeniyet tartışmalarını ana gündem maddesi haline getirmişti. Fukuyama’ya göre Soğuk Savaş ve iki kutuplu sistemin sona ermesi insanlığın sosyo-kültürel evrimi bakımından bir nihaî noktayı temsil ediyordu. Bu noktadan sonra liberal kapitalist demokrasilerin alternatifi olabilecek, onu aşkın yeni bir ideoloji mümkün değildi. Huntington da yarım asrı aşan ideolojik mücadelenin dünya siyasetini artık belirleyemeyeceğini ve yeni dönemde mücadelenin medeniyetler arasında olacağını iddia etmekteydi.

Jeopolitik kavramına kültür eksenli bir yeni pencere açan ve kimi yazarlarca “jeokültür” çalışmaları olarak tasnif edilen bu görüşler çok tartışıldı ve eleştirildi. Bütün bu tartışmalar içinde Türkler ve Türkiye de muhtelif biçimlerde örneklendirmelerde kullanıldı. Mesela, Medeniyetler Çatışması tezinde Türkiye “kararsız ülke” olarak tanımlanmaktaydı. Fukuyama ise “İslamî bir mirası dünyevî bir toplum yararına kesinlikle reddetmiş tek İslam ülkesi” gibi iddialı bir ifade kullanmaktaydı.

Bilgi boşlukta oluşmaz ve mutlaka birileri içindir. Sosyal bilimlerde bilginin hangi anda kim tarafından neden üretildiği soruları üzerinde durulması zaruridir. Bununla birlikte dünyanın son 30 yıldır yaşadıklarını bu perspektiflerle izah etme çabaları da devam etmekte. Esasen düşünce dünyasından siyaset pratiğine kadar dünyada yüzyıllardır var olan farklı biçimdeki kültür unsurları, bunların temsilcileri arasındaki mücadeleler yeni değil. Batı düşünce dünyası, siyasal bilgi envanterinden süzdüğü kendi birikimine göre bir Doğu görmek ve göstermek istemektedir. Toplumların zihnî altyapıları bir günde oluşmadığı gibi onların en üst siyasal organizasyonları olan devletlerin politikaları da tarihsel gerçekliklerle şekillenmektedir.

1990’lardan başlayıp 2000’li yıllara da taşan bu tartışmalar, küreselleşme, insan hakları, demokrasi, kimlik, öteki(lik), İslamofobi, yabancı düşmanlığı gibi sahalarla yeni boyutlar kazandılar.

Düşünce Dünyasında Türkiz dergisi olarak, canlılığını koruyan bu tartışmaların tarihsel alt yapıları bakımından çok önemli bir yere sahip olan Oryantalizm konusuna ve yine bununla bağlantılı olan misyonerlik olgusuna ışık tutulması gerektiğini düşündük. Bu itibarla, 60. sayımızda, “Oryantalizm ve Misyonerlik” konusunu ele almak üzere alanında uzman yazarların çalışmalarına yer verdik.

Konunun tabiatı gereği sömürgecilik ve sömürgeci devletlerin tarihi ile yollarımız kesişti. Başta 19. yüzyılın süper gücü Büyük Britanya’nın “Doğu”daki faaliyetinin çeşitli yön ve boyutları, İngiliz belgeleriyle irdelenmeliydi. Misyoner kiliselerinin Doğu dünyasındaki faaliyetleri, gazeteci ve muhabirlerin o devirdeki işlevleri de üzerinde durulması gereken kaynaklar olarak görülmeli. Öte yandan ekspedisyonlar, seyahat notları ve incelemeleri de benzer imkânı oluşturmaktadır. Böylelikle dönemin siyasal bakış açısı, dost-düşman-öteki algısı, nelerin merak ve ilgi uyandırdığı, kavramların “öte yandaki” karşılıkları daha iyi anlaşılabilmektedir. Düşünce Dünyasında Türkiz’in 60. Sayısı bu bakımdan okurlarına kalıcı bir başvuru kaynağı oluşturma gayretinde olmuştur.

Düşünce Dünyasında Türkiz Dergisi olarak, "Oryantalizm ve Misyonerlik" sayımızın Sayı Editörü olmak görevini üstlenen Doç. Dr. Muhammet Köse’ye teşekkür eder, bu müstesna sayının ortaya çıkmasındaki gayreti nedeniyle onu kutlarız. Sayımıza yazılarıyla güç veren kıymetli bilim insanlarına da şükranı borç biliriz.

Prof. Dr. Yalçın SARIKAYA
Editör

SAYI EDİTÖRÜNÜN SUNUŞU

Düşünce Dünyasında Türkiz dergisinin Aralık 2021 tarihli 60’ıncı sayısı TASAV yönetiminin kararıyla “Oryantalizm ve Misyonerlik” temasına ayrılmıştı. Bu kavramlar çerçevesinde konuya farklı pencerelerden ele alan yazıların yer aldığı bu sayının editörlüğünün şahsıma tevdi edilmesini büyük bir heyecanla kabul edip fevkalade memnun olduğumu özellikle ifade etmek isterim.

Prof. Dr. Ümit KILIÇ, “Oryantalizm ve Doğu” başlıklı yazısında, Oryantalizmin gelişimi, sömürgecilik, misyonerlik faaliyetlerinden ve Batı dünyasının Doğu üzerinde kurduğu hegemonyadan bahsetmekte, Oryantalist bakış açısının nasıl zamanla oto-oryantalist yaklaşıma zemin hazırladığını ortaya koymaktadır. Kılıç, bu durumun toplum-ların kendi kendilerine yabancılaşması gibi bir sosyal olguyu ortaya çıkardığını ileri sürmektedir.

Doç. Dr. Cengiz KARTIN, “İngiliz İstihbarat Belgeleri Üzerinden Ortadoğu’ya Oryantalist Bir Bakış” başlıklı yazısında, İngiliz Ulusal Arşivi’nde yer alan, Osmanlı topraklarında bulunmuş İngilizlerin kaleme aldıkları raporlardan hareketle, başta İran ve Irak olmak üzere coğrafyanın siyasî, sosyal, ekonomik ve kültürel hayatına dair ortaya koyulan fotoğrafı ele almaktadır. Kartın, İngilizlerin Ortadoğu özelinde Osmanlı coğrafyasına olan merakından hareketle, onların Osmanlı Devleti’ni yıkmaya yönelik çabalarını ortaya koymaktadır.

Doç. Dr. Süleyman LOKMACI ise, “Oryantalistlerin Kitap Toplama Misyonları (XVII. ve XVIII. Yüzyıllar)” başlıklı yazısında, İslam medeniyetini ve Müslümanları daha iyi tanıma amacıyla Doğu’nun önemli merkezlerine yaptıkları seyahatlerle kütüphanelerdeki yazma eserlerin Batı’ya taşınması görevlerini üstlenen 10 seyyahın biyografilerini ve kitap toplama misyonlarını ele alnmaktadır.

Doç. Dr. İbrahim Caner TÜRK, “Misyonerlik ve Osmanlı Eğitim Sis-temindeki Yeri” başlıklı yazısında, Misyonerliğin tarihî gelişimi ve çalışma metotlarını esas alarak Avrupalıların Osmanlı ülkesine duydukları ilgiyi, yürüttükleri eğitim faaliyetlerini ve yürütülen bu faaliyetlerin Osmanlı eğitim sistemi ile Türk toplumu üzerindeki sosyo-kültürel, siyasi ve ekonomik etkilerini tartışarak Osmanlı’nın çöküşündeki etkisini irdelemiştir.

Dr. Abdullah Sami TEKİN, “İkinci İngiliz-Afgan Savaşı’na /1878-1880) Katılan Oryantalist Phil Robinson’un Afganistan Değer-lendirmesi” başlıklı yazısında, Afganistan’da gözlemlerde bulunan savaş muhabiri Phil Robinson’un Afganistan coğrafyası, etnik yapısı, yönetim şekli, ordusu ve sosyo-ekonomik durumu ile ilgili topladığı bilgiler ve İngiliz hükümetine sunduğu raporu konu edinmiştir.

Dr. Öğr. Üyesi Kemal TAŞCI ise, “Ortaçağda Seyahat-Misyonerlik İlişkisi: Saint-Quentinli Dominiken Keşiş Frer Simon’un Seyahat Raporunun Selçuklu, Tatar/Moğol ve Misyonerlik Tarihi Bakımından Önemi” başlıklı yazısında, Papalık tarafından 1245 yılında Moğol valisi Baycu Noyan’a gönderilen Dominiken tarikatına mensup Saint-Quentinli Keşiş Frer Simon’un kaleme aldığı eserinin Selçuklu, Moğol ve Misyonerlik tarihi bakımından taşıdığı değeri ortaya koymaktadır.

Tüm bu özgün çalışmaların, Batı dünyasının Doğu’yu önce tanıma sonra da Doğu’ya hükmetme siyasetinin kaynaklarından olan Oryantalizm ve Misyonerlik kavramlarının daha iyi anlaşılmasına katkı sunması temennisiyle, iyi okumalar diliyorum.

Doç. Dr. Muhammed KÖSE
Sayı Editörü

İÇİNDEKİLER